Tvrđava Kastel predstavlja istorijsko jezgro grada Banjaluke, mjesto nastanka grada i kroz istorijske epohe okosnicu gradskog razvoja, što potvrđuju najstariji pronađeni ostaci tragova života na Kastelu koji potiču iz neolita i bronzanog doba (2000-1900 p.n.e.). Rimska osvajanja ilirskih teritorija dovela su do stacioniranja rimskih vojnih formacija i za njihove potrebe podizani su vojni logori (castre) na širem području današnje Banjaluke. Na putnom pravcu koji je povezivao tadašnju Salonu (današnji Solin) i Servitium (današnja Gradiška) izgrađena je Castra za koju se smatra da je ležala na mjestu Banjaluke i istraživači je povezuju sa Kastelom, što potvrđuju pronađeni ostaci kasnoantičkih objekata većih dimenzija i predmeti od bronze i keramike. Velika pomjeranja naroda od 5. do 12. vijeka dovela su do značajnih izmjena demografske i kulturne slike ovih prostora i do razaranja urbane kasnoantičke Castre. Kontinuitet naselja ipak nije prekinut i razvijeni rimski grad zamijenjen je slovenskim naseljem gradinskog tipa. Srednjevjekovni život u Banjaluci bio je veoma intenzivan, o čemu svjedoče mnogi latinski tekstovi koji govore o razvoju naselja, kao i značajni ostaci utvrđenih gradova od 13. do 15. vijeka u okolini Banjaluke. Ime Banjaluka prvi put se pominje 1494. godine u povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića izdatoj u Budimu. U tom trenutku, Banjaluka se nalazila u sastavu Jajačke banovine, ugarske tvorevine nastale po padu srednjevjekovne bosanske kraljevine pod Turke 1463. godine. U povelji iz 1525. godine precizno se navodi da je Banjaluka zapravo ime tvrđave zvane Castell Nostro Bagna Luca. U drugoj polovini 16. vijeka Banjaluka dobija veliki društveno-politički i strateški značaj, naročito od 1553. godine kada tadašnji bosanski sandžakbeg Sofi Mehmed-paša prenosi u Banjaluku sjedište bosanskog namjesnika. U novim društveno-ekonomskim okolnostima intenzivno se grade naselja sa velikim brojem značajnih javnih objekata. Obnova, proširenje i ojačavanje tvrđave svakako su podstaknuti učestalim austro-turskim ratovimakrajem 17. i u prvim decenijama 18. vijeka. Graditelji je tada proširuju, te njena silueta dobija današnju formu izduženog trapeza omeđenog bedemima, osam bastiona sa šest kula i podzemnim prolazima. Tvrđava u periodu uoči austro-ugarske okupacije ne doživljava modernizaciju i smatra se da je sredinom 19. vijeka prilično oštećena, ali ipak u ovom periodu i dalje živi bez velikog vojnog značaja. Kastel kao srednjevjekovna, turska i austrougarska tvrđava sa fazama viševjekovne izgradnje, dogradnje, adaptacije i modernizacije svjedoči o burnim dešavanjima na ovim nestalnim prostorima. Najvažnije od svega je, da je bila i ostala, urbani embrion grada Banjaluke.
